IMBM

Yazar: Ferit Öztürk (Boğaziçi Üniversitesi – IMBM eski kodirektörü, ferit.ozturk@boun.edu.tr)
Yıl: 2022-3
Sayı: 113

İstanbul Matematiksel Bilimler Merkezi (IMBM http://imbm.org.tr/) Boğaziçi Üniversitesi (BÜ) güney yerleşkesinde yer alır. IMBM’nin çevrimiçi takviminde veya bir e-posta listesinden aldığınız duyuruda gözünüze kestirdiğiniz bir etkinliğe katılmak üzere BÜ’ye geldiğinizde, orman içinde kıvrılan ana yoldan sağa, dar bir orman yoluna saparsınız. Elli metre sonra yol sağa kıvrılır kıvrılmaz İstanbul’un ve yerleşkenin keşmekeşi birden geride kalır. Solunuzda iki yatak odalı bir kulübe, tam karşınızda ofisleri, yatak odaları ve seminer salonuyla mütevazı ana binayı görürsünüz. Etkinlik sahipleri kapıları açmış olurlar. Seminer odasına çıktığınızda İstanbul’un çeşitli kurumlarından, çoktandır karşılaşmadığınız meslektaşları görürsünüz. Yaşı ileri olanlar çayları, kahveleri ellerinde hemen bir matematik muhabbetine girişir. Gençler herkesin birbiriyle tanışıklığını, matematik üzerine sosyalleşme deneyimini uzaktan izlerler. Buradaki havayı yaşamış, işitmiş herkesin, Türker Bıyıkoğlu‘nun bu sayıdaki yazısındaki müthiş gözlemlerine katılacağını düşünüyorum.

Huzurlu, sakin, yalıtılmış ve üstelik güzel bu mekân, İstanbul ve memleket matematik camiası için müthiş bir fırsattır. Bu mekân, İstanbul’un çeşitli matematik bölümlerinin işbirliğiyle, ülkenin en eski ve büyük inşaat şirketlerinden birinin şartlı bağışı sayesinde 2006 yılında gözlerini açmıştır. O yıldan beri –hatta 2 yıl öncesinden başlayarak– BÜ’nün tüm rektörleri, senatoları ve yönetim kurulları tarafından varlığı desteklenmiş ve üniversiteler üstü yapılanması adım adım pekiştirilmiştir. Bununla birlikte BÜ rektörlüğü birkaç ay önce IMBM’nin binalarını boşaltmasını istedi.

Matematik Merkezlerimizin Yakın Tarihçesi

Örgün eğitim kurumlarını ve ODTÜ Uygulamalı Matematik Enstitüsünü bir kenara bırakarak, ülkemizde matematik ve yakın alanlarda araştırma için bir araya gelmek üzere tasarlanmış mekânların epey sınırlı olduğu malum. Son 20-30 yıla dönüp baktığımızda kimi TÜBİTAK kurumları göze çarpıyor. Örneğin Gebze’de Marmara Araştırma Merkezi (MAM) ve Bilişim ve Bilgi Güvenliği İleri Teknolojileri Araştırma Merkezi (BİLGEM) yer alıyor. Bu iki kurumdan sadece BİLGEM’de matematikle doğrudan ilgili tek bir bölüm görüyoruz (kriptoloji, belki de yapay zekâ).

Öte yandan TÜBİTAK Temel Bilimler Araştırma Enstitüsü (TBAE) akla geliyor. TBAE önce MAM altında, sonrasında BÜ Kandilli Yerleşkesi’nde (1996’dan başlayarak) çalışıyor; bu son kurumu hepimiz Feza Gürsey Enstitüsü (FGE) olarak biliyoruz. FGE, bir teorik fizik ve matematik araştırma enstitüsüydü. 2011 yılında TÜBİTAK Bilim Kurulu’nun kararıyla Gebze’ye, BİLGEM’e taşındı. Kurumun işlemez hale geleceğini söyleyen matematik camiası yetkilileri uyarmıştı.¹ Nitekim konumunu, özel matematik/fizik kütüphanesini, kuruluş fikrini yitirince, FGE işlevini de yitirdi. Başka bir yönelimle kurulmuş BİLGEM içinde eridi, yok oldu.² FGE yerine aynı binada, ama daha kısıtlı mekânı kullanarak bir Feza Gürsey Merkezi mevcut şimdi. BÜ’nün bir UYGAR merkezi olarak görev yapıyor.

Daha bağımsız kulvardan ilerleyen oluşumlara gelelim. Öncelikle, yalnızca Geometri-Topoloji alanında çalışmalarını sürdüren Gökova Geometri-Topoloji Enstitümüz (GGTI) var. Ayrıca birkaç Köyümüz hayatta. Nesin Matematik Köyü (Şirince) hepimizi kendisine çeken bir merkez. NMK’nin kapıları matematikle alakalı araştırma buluşmalarına sonuna kadar açık, ama temel vurgusu bu değil. Çok daha küçük ölçekte Çakılarası (Eskişehir) ve daha yaygın ilgi alanına sahip yeni Bilimler Köyü (Foça) var. Bunlar yalıtılmış konumları, finansmanları ve konuları gereği farklılıklar gösterse de matematiksel bilimler açısından camiada IMBM’den farklı yerleri tutuyorlar.

İlkeler

IMBM birkaç önemli özelliğiyle kendine yer açıyor.

İlkin IMBM, kuruluşundan bu yana matematiksel bilimlerin tüm alanlarını kapsayan, Türkiye’deki, hatta yakın coğrafyadaki tek araştırma merkezidir.

IMBM’nin bir diğer özelliği, (yalnızca) yüksek düzeyde ve en geniş anlamıyla matematiksel araştırmaya ev sahipliği etmesidir. Yerel/ulusal/uluslararası araştırmacıların mütevazı, ama huzurlu bir ortamda bir araya gelip matematik tartışmaları yürütmeleri ve araştırma yapmaları için kolay ulaşılabilen, bürokrasisi basit ve denetlenmeye açık bir ortam sağlamıştır. 16 yıl boyunca Türkiye’nin dört bir yanından matematikçiler ve onların yabancı ziyaretçileri tarafından düzenlenen matematik etkinliklerine yuva olmuştur.³ Seminerler, temalı düzenli toplantılar⁴, uluslararası çalıştaylar, konferanslar, özel konularda dersler, doktora ve ileri düzeyde yaz/kış okulları düzenlenmiş ve binden fazla konuşma yapılmıştır. Sayılar verelim: 2012-2016 yılları arasında (akademik hayatı durduran başarısız darbe girişimine kadar) etkinliklere katılan binlerce matematikçiden en az 300’ü lisans üstü öğrencidir. Bu dönemde 988 konuşma düzenlenmiştir; bunların 70 tanesi tekil seminer, 347 tanesi temalı düzenli toplantı, çalıştay ve konferanslar içinde, 77 tanesiyse ders serisidir. Bu sürecin ardından IMBM etkinlikleri, önce darbe girişimi, ardından Covid19 pandemisi yüzünden oldukça seyrekleşmişti.

IMBM’nin etkinliklere ev sahipliği için koşullarından biri (hakemlerle denetlenen) yüksek matematiksel kaliteyken, bir diğeri de etkinliklerin düzenleyicilerinden birinin mutlaka yerel olmasıdır. Örneğin IMBM kapılarını en az bir üyesi yerel olan birlikte çalışma gruplarına da (Research-in-Pairs) açmıştır.

IMBM ayrıca matematiksel örgütlenme ve matematiği kamuda yükseltme projelerinin de parçası olmuştur. İçinde Avrupa’nın en önemli 20 merkez ve enstitüsünün olduğu “Matematik Avrupa Altyapısı” projesinin bir üyesidir. 15 üniversiteden 60 araştırmacı ve doktora öğrencisinin yer aldığı TÜBİTAK doktora ağına (İŞBAP) 4 sene boyunca ev sahipliği yapmış, Türk Matematik Derneği (TMD), Avrupa Matematik Derneği (EMS) gibi matematik derneklerinin toplantı mekânı olmuştur. Aynı zamanda IMBM, uluslararası matematik sergisi IMAGINARY’nin bilimsel prodüksiyonunu yaparak, kurulumuna katkıda bulunmuştur. Türkiye’ye yerleşen genç matematikçileri yerel matematik camiasına tanıtma amacıyla her Eylül ayında IMBM Matematik Günleri düzenlenmektedir.

Yönetişim

IMBM’nin yönetişimi yıllar içinde değişikliklere uğramış olsa da ana iddiası üniversiteler üstü olmaktır. Bu ilke konusunda IMBM’nin ısrarcılığı, tam da Türker Bıyıkoğlu’nun yazısında betimlediği bağımsız havayı oluşturmuştur. Bu doğrultuda IMBM, BÜ Matematik Bölümü’nden bir öğretim üyesi ve BÜ dışından ikinci bir meslektaş tarafından 2 yıllık, uzatılabilir süreler için ortaklaşa yönetilegelmiştir. Bu kodirektörler, aynı zamanda bir yönetim kuruluna öncülük ederler. Halihazırdaki yönetim kurulu 5 farklı kurumdan (BÜ, Koç, ODTÜ, Bilkent, UC Dublin), fizikçi, mühendis ve matematikçilerden oluşur. Olası etkinlikler için çevrimiçi yapılan başvurular, bu kurul ve atadıkları hakemler aracılığıyla hızlıca incelenir, bilimsel kalitenin saptanması durumunda IMBM olanakları düzenleyicilere tahsis edilir. IMBM’nin stratejik kararları, şu ana kadar yönetim kurullarında yer almış tüm kişilerin katılımıyla oluşturulmuş genel kurulda alınır. IMBM, uluslararası 6 seçkin matematikçiden (biri BÜ’den, diğerleri yurtdışından) oluşan bir Bilimsel Danışma Komitesi tarafından yıllık faaliyet raporlarıyla denetlenir. Bu raporlar Boğaziçi Üniversitesi Rektörlüğü başta olmak üzere IMBM’nin tüm bileşenleriyle paylaşılmıştır.

Finansman

IMBM’nin sabit bütçesi yoktur. 2008-2012 yılları arasında İŞBAP programı üzerinden TÜBİTAK yerel matematik camiasına toplam 750 bin TL’lik bütçe sundu. IMBM, bu programın etkinliklerine ev sahipliği yaptı. 2015’ten beri IMBM (tıpkı GGTI, NMK vs gibi) Türk Matematik Derneği-Matematik Dostları Fonu kapsamında yıllık 10 bin TL civarı bir yardım almaktadır.

Bunun dışında, tüm ömrü boyunca BÜ rektörlerinin desteğini almış olan IMBM’ye BÜ tarafından temizlik, ikram, bakım hizmetleri sağlanmıştır. Ana binada ve yan kulübedeki 4 yatak odasının kullanımı –zaman içinde yönetimlerin yaklaşımlarında farklılıklar olmakla birlikte– BÜ ve IMBM’nin ortaklığıyla sürdürülmüştür.

1. www.hurriyet.com.tr/ekonomi/feza-gursey-enstitusunden-tasinma-kararina-tepki-18236122
2. Bu gözlem TÜBİTAK’ın web sayfasında da ifade ediliyor: “Gelişen süreçlerde enstitünün bilimsel faaliyetlerinde ciddi yavaşlama ve düşüş yaşanmıştır.”
3. Meşhur katılımcıların adları tek tek sayılamaz. Yalnızca şunu söylemekle yetineyim: Benim sayabildiğim kadarıyla 4 Fields Madalyası ve 2 Abel Ödülü geçti IMBM salonundan.
4. Düzenli buluşma alanları: Ayrık Matematik, Olasılık, Sayılar Kuramı, Kuantum Alan Kuramı, Finans Mühendisliği, Model Kuramı, Kuramsal Bilgisayar Bilimi, Geometri-Topoloji, Cebirsel ve Aritmetik Geometri, Çizge Kuramı, Sicim Kuramı, Matematiksel ve Kuramsal Fizik… Ayrıca Ankara-İstanbul Cebirsel Geometri/Sayılar Kuramı Buluşmaları, Models and Groups Konferansları, Cahit Arf Lectures vs. ilk akla gelenler.