Toplumun Eylem Matematiği: Ahmet Hamit Dilgan

_{Yazar: Alp Eden}

Yazımda daha çok bir bilim tarihçisi olarak bilinen Ahmet Hamit Dilgan’ın daha az tanınan bir yönünü, matematiğin eğitimine ve yaygınlaşmasına olan katkılarını irdelemek istiyorum. Birçok konuda ilkleri gerçekleştiren bir bilim insanı hakkında yazarken içinde yaşadığı ortamı da göz ardı etmemek gerekiyor. Yazının sonunda sunduğum iki kronolojiden ilki Dilgan’ın çalıştığı ortamdaki, yükseköğretim sistemindeki, bazı önemli/kritik değişikliklerinin tarihlerini, ikincisiyse Hamit Dilgan’ın kişisel/akademik gelişiminin köşe taşlarını yerleştirmeye çalışıyor. 

Hamit Dilgan’ın 1921 yılında mezun olduğu Vefa Lisesi, dönemin önde gelen liselerinden biri. Lisenin meşhur mezunlarının arasında Hasan Âli Yücel de var.  Hamit Dilgan 1921-1925 yılları arasında Darülfünun’da okuyor. Kurumun Darülfünunu Osmani olan ismi 1924 yılında bir talimatname ile İstanbul Darülfünunu olarak değişiyor. (Aras (2007) sayfa 342.) 1919 yılındaki nizamnamede Fen Medresesi’ndeki dersler listeleniyor.¹

Cahit Arf 1933 yılı (İstanbul Üniversitesi Reformu) öncesi Darülfünun’daki eğitimi şöyle değerlendiriyor. (İnönü (1972), sayfa 37.)

“Fakat bütün bunlara rağmen eğitim kültürümüzün skolastik karakteri 1930 yıllarına kadar devam etmiştir. Şu anlamda ki, Darülfünun’da hâlâ bütün işimizin, tanınmış bilginlerin ve düşünürlerin daha önceden bulmuş oldukları kanunları, kuralları, metotları öğrenmekten ibaret olduğuna inanıyorduk. Bu inanışın Orta Çağ’ın skolastik görüşünden tek farkı, Yunan filozoflarının yerini batı bilginlerinin almış olmasıydı. İşte 1933 reformunun gayesi bu durumu değiştirmek, bizlere üniversitede kendi başımıza düşünmenin, araştırma yapmanın şart olduğunu ve mümkün olduğunu öğretmekti. Doğrusunu isterseniz reformdan önce İstanbul Darülfünunu yüksek seviyedeki bir liseden başka bir şey değildi.”

1924 yılındaki talimatnamede Fen Medresesi Fen Fakültesi adını alıyor. O dönemlerde verilen derslerin seviyesini Türkiye’nin yetiştirdiği en iyi astronomlardan ve matematik bölümü mezunlarından olan Paris Pişmiş anılarında anlatıyor.² Paris Pişmiş’in gözlemlerinin Cahit Arf’ın yorumlarını destekler nitelikte olduğunu söyleyebiliriz.

Astronomi ve Jeofizik

Hamit Dilgan’ın karşılaştığı ilk değişim rüzgârı işte bu şekilde Darülfünun’da lisans eğitimi sırasında oluyor. Matematik-fizik programını bitiren Hamit Dilgan daha sonra sadece yan dal olarak verilen astronomi (Hey’et) sertifikasını da alıyor. Astronomi şubesinin tüm derslerini Astronomi Enstitüsü Başkanı Fatin Gökmen veriyor. Fatin Gökmen 1924-1925 eğitim yılında astronomi ve olasılık hesabı derslerini veriyor. 1926-1927 eğitim yılında bunlara ek olarak bir de jeofizik dersi veriyor (İshakoğlu-Kadıoğlu (1998)).  Daha önce Salih Zeki’nin verdiği Olasılık Hesabı dersini öğrencisi olan Fatin Gökmen’in vermesi gayet doğal. Hamit Dilgan’ın ilk çalışmalarında kısmen Salih Zeki’nin, kısmen de Fatin Gökmen’in izinden gitmeye çalıştığını görüyoruz. Hamit Dilgan’ın olasılık kuramına olan merakı hayatı boyunca devam ediyor.

1926 yılında yeni(den) kurulmuş olan Kandilli Rasathanesi’nin ilk müdürü Fatin Gökmen oluyor.  Hamit Dilgan da rasathanenin astrofizik ve jeofizik şubesine muavin olarak atanıyor. Bugünkü profesör, doçent ve asistan pozisyonlarının kabaca karşılığı o dönemde müderris, muallim ve müderris muavini olarak belirlenmiş. Hamit Dilgan astronomi ve jeofizik alanlarında, 1933 ve 1935 tarihlerinde ikisi ders notu birisi de tanıtım yazısı olmak üzere üç çalışma yapmıştır. 1935 yılında YMM’deyken yayımladığı ders notları, Kürevi Hey’et ve Geofizik,  içinde jeofizik kelimesinin geçtiği, Latin harfleriyle yazılmış, ilk ders notları olma özelliğini taşıyor (Özçep vd. (2017)). Burada Hamit Dilgan’ın yaşadığı ikinci büyük değişimi de görüyoruz: dil devrimi. Dil devrimi sırasında Latin harfleriyle kitap yayımlamak hem Latin harfleriyle yazmayı hem de yeni bir Türkçe terminoloji üretip, kullanmayı gerektiriyor. 1930’lu yıllarda çok az matematik kitabı basılıyor, basılan kitapların çoğunluğu da ilk ve orta öğrenim ile liseler için ders kitapları oluyor. Üniversite düzeyinde kitap basımı ise çok az.  Basılan kitaplar arasında, Kerim Erim’in 1931 yılında yayımladığı Nazari Hesap kitabı Yüksek Mühendis Mektebi’nin Latin harfleriyle bastığı ilk kitap olma özelliğini taşıyor. Bir sene sonra Mustafa Salim Tunakan’ın Hesabı Tamami (İntegral Hesabı) adlı kitabı da aynı seriden çıkıyor (Yamantürk (1955)). İstanbul Üniversitesi’nde 1934-1941 yılları arasında çalışan William Prager’in Türkçe yazdığı kitaplar Feyyaz Gürsan’ın da yardımıyla basılıyor (Eden-Irzık (2012)). Hilda Geiringer ve Richard von Mises de ders notlarını yayımlıyorlar (Orhan (1978)).

Gerek çalıştığı birim, gerekse de sıkı bir iletişim içinde olduğu Fatin Gökmen sayesinde Hamit Dilgan’ın ilk yıllardaki temel çalışma alanı astronomi-jeofizik-sismoloji (AJS) üçlüsünün içinde yer alıyor. Kandilli Rasathanesi’ne bir teleskopun kurulma hikâyesi uzun ve üzücü (Etker (2012)). Dolayısıyla rasathane ilk yıllarında  gözlemevi olarak etkin bir faaliyet gösteremiyor. Yoğun çabalardan sonra İstanbul Üniversitesi’nde bir gözlemevi kurulabildiğinde, 1935 yılında, Hamit Dilgan artık YMM’de hocalık yapar durumda. Her ne kadar Hamit Dilgan’ın bir doktorası olmasa da ne YMM’de, ne de daha sonraki adıyla İTÜ’de akademik olarak yükselebilmek için doktora yapma zorunluluğu yok (Aras  (2007), Üniversiteler Kanunu, geçici madde 6, sayfa 470).

Feyziati-Boğaziçi Lisesi

Hamit Dilgan 1926-1932 yılları arasında Kandilli Rasathanesi’nde çalışırken aynı zamanda Boğaziçi Lisesi’nde (eski adıyla Feyziati Lisesi) hocalık yapıyor. 1930 yılına kadar Çemberlitaş’ta bulunan Feyziati Lisesi, binasının yanmasıyla birlikte Arnavutköy’e taşınıyor. 1931-1951 yılları arasında yerleşkesi Arnavutköy’de İzzet-i Abad Kasrı’nda olan lise, 1951 yılında maddi imkânsızlıklar nedeniyle kapanıyor. Boğaziçi Lisesi dönemin önde gelen okullarından biri, o kadar ki Albert Malche İstanbul Darülfünunu hakkında değerlendirme raporu yazarken gittiği beş liseden biri de bu lise. (Albert Malche’nin raporunda ziyaret ettiği diğer liseler: Galatasaray, İstanbul, Pertevniyal liseleri ve Robert Kolej (Aras vd. (2007), sayfa 353.)) 

Boğaziçi Lisesi bir yandan yetiştirdiği meşhur öğrencilerle, (Kerime Halis, Zeki Müren, Rauf Denktaş) diğer yandan da lisede ders veren tanınmış üniversite hocalarıyla (İlhami Civaoğlu, Fuad Köprülü vb.) zamanının önde gelen eğitim kurumlarından birisi olma özelliğini taşıyor. Hamit Dilgan’ın burada verdiği matematik derslerinde determinant kavramını tanıtmış olması da ilklerinden biri olabilir.³ O dönemde üniversite hocalarının liselerde de ders vermesi sıradışı bir olay değil. (Örneğin Feyyaz Gürsan Vefa Lisesi’nde hocalık yapmış, başka örnekler için bkz. Eden (2021).)

Yüksek Mühendis Mektebi

Hamit Dilgan 1932 yılında Yüksek Mühendis Mektebi’nde çalışmaya başlıyor. 1933 yılında İstanbul Üniversitesi talimatı ile yeniden kurulmuş İstanbul Üniversitesi kadrolarında büyük bir tasfiyeye gidiliyor. Bu da Hamit Dilgan’ın yaşadığı üçüncü büyük dönüşüm oluyor. Hocası Fatin Gökmen’in İÜ Fen Fakültesi ile ilişkisi kesilip rasathane müdürlüğü görevine naklediliyor. Ali Yar dışındaki matematik hocaları da diğer yüksekokullara veya başka kurumlara naklediliyorlar. Şans eseri olarak Hamit Dilgan eski hocalarıyla aynı kurumda, Yüksek Mühendis Mektebi’nde, çalışmaya devam etmeyi başarıyor.  

Hamit Dilgan Yüksek Mühendis Mektebi’nde çalışmaya başladıktan sonra matematik tarihiyle ilgili çalışmaları yavaş yavaş kendini göstermeye başlıyor. Fatin Gökmen’in hocası olan Salih Zeki’nin, Âsar-ı Bâkiye adlı eseriyle Adnan Adıvar’ın Osmanlı Türklerinde İlim adlı çalışmaları Hamit Dilgan’ın aşina olduğu ve ilham aldığı çalışmalar. Bu çalışmaları ne kadar ileri noktalara taşıdığının değerlendirmesini bilinçli olarak yazımın kapsamı dışında bıraktım. Burada Hamit Dilgan’ın 1955 yılında yayımladığı Matematiğin Tarih ve Tekâmülüne Bir Bakış adlı kitabının kendi tarzında bir ilk olduğunu belirtmekle yetineceğim.  Yurtdışında yaptığı konuşmaların çoğunluğunun da bilim tarihi üzerine olduğunu bir not olarak eklemeliyim.

Hamit Dilgan ile ilgili okuma yapmak isteyenlere bir uyarı yapmak zorundayım. Bir dönem Darülfünun’da sözü en çok geçen matematikçi olan Hüsnü Hamit ile Hamit Dilgan’ın isimleri kaynaklarda karışıyor. Toplu katalog taramalarında Hüsnü Hamit Dilgan adında bir yazara rastlayabiliyorsunuz. Hüsnü Hamit Soyadı Kanunu’ndan sonra Sayman soyadını alıyor. Yani Ahmet Hamit Dilgan ile Hüsnü Hamit Sayman ayrı kişiler. Hüsnü Hamit 1933 yılında İstanbul Üniversitesi’nden uzaklaştırılıp, İstanbul Yüksek İktisat Ticaret Mektebi’nde ve Güzel Sanatlar Akademisi’nde görevlendiriliyor. 1937 yılında Güzel Sanatlar Akademisi yayınlarından Tefazuli ve Temami Hesab adı altında bir kitap çıkıyor, yazarı H. Hamit Sayman.

Hamit Dilgan’ın çalışmaları en az üç başlık altında incelenmelidir. Matematik/bilim tarihine katkılarının öncelikli olarak incelenmesi gerekir. Bu konuda bazı çalışmalar mevcut (Bahadır (2013); Ücsu, İslam Ansiklopedi maddesi; Bilim ve Ütopya dergisinin 70. sayısındaki yazılar). İkinci ana başlık altında jeofizik, astronomi ve sismoloji üzerine yazdığı kitaplar ve makalelerin incelenmesi gerekiyor. Ama bu konulardaki çalışmaları tek başlık altında incelemek mümkün olmayabilir. Başlangıçta daha çok jeofizikle ilgilendiğini, 1950’lerden sonra ilgisinin sismoloji ve deprem araştırmalarına kaydığı söylenilebilir.

Son başlık olarak da matematik eğitimine katkılarının irdelenmesi gerekiyor. 1935 yılından itibaren yayınladığı ders kitaplarının birden fazla baskı yapmış olması, öğrencilerinin derslerine karşı gösterdiği teveccüh, (Kafesçioğlu (2010), sayfa 57) onun matematik eğitimine yaklaşımını mercek altına almama sebep oldu. Kitaplarından birçoğunun erişilebilir olması da bu tercihimi kolaylaştırdı.

Yüksek Matematik Kitapları

İlk olarak Yüksek Matematik adlı kitaplarına bakalım. İki cilt olarak 1949 yılında yayınlanan bu kitapların ilk cildi cebirsel hesap, ikinci cildiyse vektörel cebir alt başlıklarını taşıyor. İnşaat öğrencilerinin aldığı bu dersi, yüksek matematik öğrencilerinin hafife aldıklarını Kafesçioğlu bir söyleşide belirtiyor (Kafesçioğlu (2014)). İnşaat biriminin daha sonra Mimarlık Fakültesi’ne dönüştüğü bilgisi, durumu değerlendirmemizde yardımcı olabilir. Mimarlık Fakültesi’nin matematik bilgisine olan ihtiyacı, Ratip Berker’in kurucu dekanı olduğu Makine Fakültesi’nden doğal olarak farklıydı.

İleri analiz konularına girmeden genel bir matematik kültürü nasıl oluşturulabilir? Yüksek Matematik I kitabıyla Hamit Dilgan tam da bunu yapmaya çalışıyor. Kerim Erim’in Nazari Hesap kitabından yukarda bahsetmiştik. (Bu kitap hakkında bilgi için bkz. Eden (2019).) Kümeler kuramında Türkiye’de ilk kitap olma özelliğini taşıyan bu kitap, uygulamalarla ilgilenen mühendislere soyut geliyor. Karşılaştırmalı olarak bakıldığında Hamit Dilgan reel sayılar konusunu 20 sayfa içinde özetliyor. Döneminde soyut ve ispatlı matematiği savunan ve öğretmeye çalışan Hilbert ekolünün temsilcisi Kerim Erim ile Hamit Dilgan’ın tarzı doğal bir farklılık oluşturuyor. Benzer bir farklılık Ratip Berker ile Hamit Dilgan arasında da var. 

Kitabın ikinci bölümünde kombinezon hesapları ve binom formülü anlatılıyor. Hamit Dilgan bu formülün Ömer Hayyam tarafından bulunduğunu ve Hayyam adını taşıması gerektiğini savunuyor (Bkz. sayfa 52’deki dipnot). Tüm kitap boyunca tarihsel göndermeler devam ediyor. Kitabın üçüncü bölümü “İhtimaller hesabına dair bilgi” başlığını taşıyor. Burada, Richard von Mises’in de dahil olduğu olasılıkların frekans yorumu savunucularına temkinli bir yaklaşımı var yazarın. 1933-1939 tarihleri arasında İstanbul Üniversitesi’nde çalışan Richard von Mises ve Hilda Geiringer ile onların çevresindeki matematikçilerin yaptıklarını iyi takip etmiş olduğunu Hamit Dilgan’ın yazdıklarından anlayabiliyoruz. Burada Dilgan tarihçi ve matematikçi şapkalarını bir arada kullanıyor. Bu bölüm Büyük Sayılar Kanunu ile ilgili bazı gözlemlerle sona eriyor. Hamit Dilgan’ın olasılık kuramına ve uygulamalarına olan merakı ileride inceleyeceğimiz kitaplarında da devam ediyor. 

Kitabın dördüncü bölümü “Reel değişkenli polinomlar ve esas teoremler” başlığını taşıyor. Rasyonel fonksiyonların sade kesirlere ayrılması konusunun bilenen bir integral alma yöntemiyle (basit kesirlere ayırma yöntemi) doğrudan bir ilişkisi var. Aynı bölümde Lagrange ve Newton’un interpolasyon polinomları da tanıtılıyor. İntegral ve türevlerin nümerik olarak elde edilmesinde bu polinomlar faydalı bir rol oynuyor. Kitabın beşinci bölümünde karmaşık sayılarının aritmetiksel özelliklerinin yanı sıra Mobius dönüşümlerine de kısa bir giriş yapılıyor. Kitabın son bölümünde determinantlar teorisi ve lineer denklemler konusu işleniyor. Determinant kullanılarak lineer denklemlerin nasıl çözülebileceği de anlatılıyor. Her bölümün sonunda verilen problem setleri konuları tamamlayıcı nitelikte.

Yüksek Matematik II hem daha kısa hem de daha homojen bir içeriğe sahip. Vektörlerin lineer birleşimleri için kullandığı “torsör” terimi günümüzde kullanılmıyor. Onun dışında örneklerin çoğunluğunun düzlem ve uzayda verilmiş olması kitabı daha kolay takip edilebilir kılıyor.  Temel uygulama alanı olarak mekaniği seçen yazar Ratip Berker’in Mekanik Dersleri kitabına da atıf vermeyi unutmuyor. Daha önce de belirttiğimiz gibi matematiğe daha soyut yaklaşan Kerim Erim’in tarzı, mühendislik öğrencilerini zorluyor. Örneğin $n$-boyutlu vektör uzaylarından bahsetmesi bir şikâyet konusu oluyor (Kafesçioğlu (2010) sayfa 63). Aynı ortamda Hamit Dilgan’ın daha somut yaklaşımlarından dolayı “öğrenci sever” olduğunu söyleyebiliriz. Kitabın son bölümü lineer geometri üzerine. Burada afin geometrinin aksiyomları veriliyor. Boyut kavramından bahsedilirken  anlaşılması zor kitaplarıyla tanınan, Fransız matematikçi Georges Bouligand’ın boyut kavramlarını tartışan kitabına atıf verilmesi dikkat çekici. Bouligand’ın boyut teorisine katkıları da var. Günümüzde özellikle düzgün olmayan kümeler üzerinde, fraktal kümeler gibi, Minkowski-Bouligand boyutu aktif olarak çalışılıyor. Burada Hamit Dilgan’ın kitaplarındaki bir özellik karşımıza çıkıyor. Her ne kadar konuları basit ve örneklerle anlatmaya çalışsa da ilgilenen ve kendine güvenen öğrencilere işin inceliklerinin verildiği kitapların hem isimlerini sunuyor hem de o kaynaklarda işlenen konular hakkında fikirler veriyor.

Markov Zincirlerini Tanıtan Bir Kitap

Hamit Dilgan’ın ikinci inceleyeceğimiz kitabının adı: İhtimaller Hesabının Temelleri Stokastik Zincirler ve Bekleme Olayları. Bu kitap 1964 yılında yayınlanmış. Yazar ilk 22 sayfada Olasılık Kuramı ile ilgili temel kavramları basit bir dille tanıtıyor. Aşağıdaki kısa alıntı Hamit Dilgan’ın ilgisini açıklamakta yardımcı olabilir:

Değerli üstadım merhum Mises’in (Edler Richard von, 1883-1953) demiş olduğu gibi  “bugün ihtimaller hesabının girmediği bir olay, iyi anlaşılmış sayılamaz.” (a.g.e. sayfa 2)

Markov zincirlerini tanıttığı bölümde bu zincirlerin limit olasılıklarının ne zaman var olduğunu gösteren bir teoreme de yer veriyor: Geçiş matrisinin bazı özellikleri altında hallerin/durumların olasılıkları ilk durumlardan bağımsız olarak belirli limitlere yakınsarlar. Bu bölümün günümüzdeki lisans öğrencilerini bile zorlayacağını sanıyorum. Bölümün sonuna doğru ayrık değerli zincirlerden sürekli değerli zincirlere bir geçiş var. Chapman-Kolmogorov diferansiyel denklemlerinden de burada söz ediliyor. Artık kitabın zorluk derecesi üstel bir şekilde artıyor ve yazar “Poisson Süreçlerini” tanıtıyor. Bu konu günümüzde hakkıyla ancak ileri lisansüstü derslerinde işlenebiliyor. Ama yazarın amacı bekleme olaylarını (kuyruk teorisi) incelemek olduğu için Poisson süreçlerinden kaçınmasına imkân yok. Bu konular endüstri mühendisliğinde tedarik zincirlerinin anlaşılması için zorunlu matematiksel çerçeveyi oluşturuyor. Kitabın 33’üncü sayfasında dipnot olarak verilen Philip M. Morse ’un Markov Süreçleri ile ilgili MIT ders notları tesadüfi değil, çünkü nasıl kitabına sık sık referans verdiği William Feller ABD’de olasılık kuramının babası olarak biliniyorsa, Philip Morse da yöneylem araştırmalarının (OR, Operational Research) ABD’de babası olarak biliniyor. Yöneylem araştırması konusunun Halim Doğrusöz’ün katkılarıyla Türkiye’ye gelmesi ayrı ve ilginç bir hikâye. (Çapar (2020).) II. Dünya Savaşı’ndan sonra yeni matematik konuları gündeme geliyor: oyunlar teorisi, tedarik zincirleri, yöneylem araştırmaları bu konulardan bazıları. Hamit Dilgan’ın tüm bu konulara ilgi duymuş olması ve onları seminerlerle öğrencilere aktarmaya çalışması takdire şayan bir davranıştır. Türkiye’de de TÜBİTAK’ın kurulma sürecinde bu konular kıymete biniyor, Cahit Arf’ın bir dönem genç Turgut Özal’ı yöneylem araştırmalarına yönlendirdiği biliniyor. 

Bu konularla birlikte gizli bir kahraman da var: bilgisayarlar. Bilgisayarların kolay hesap yapma kabiliyetinden yararlanmak gerekiyor. 1964 yılında İTÜ’de kurulan Elektronik Hesap Merkezi’nde bulunan IBM 1620 model bilgisayarın çözeceği problemlere ihtiyacı var (İpek (1967)). Bu merkezin bir dönem müdürü Ali Rıza Özbek ve yönetim kurulunda Hamit Dilgan, Asım Özkan, Kazım Ergin ve Tarık Özker yer alıyorlar. Hesap Merkezi ilginç bir biçimde Hamit Dilgan’ın kitabında da yer alıyor. Bir dipnotta bir örnek üzerinde yaklaşık olarak limit olasılıklarının bu bilgisayarla hesaplandığı notu var (a.g.e. sayfa 37). Hamit Dilgan bu merkezin düzenlediği 1965 yaz seminerlerinde “İhtimaller Hesabı ve Stasyoner Markov Zincirleri” başlıklı bir konuşma da veriyor ve konuşma metni 1967 yılında yayımlanıyor. Konuşma doğallıkla yukarıda sözünü ettiğimiz kitabın basitleştirilmiş bir halinden ibaret. Hamit Dilgan iki dönem bu merkezin müdürlüğünü de yapıyor. Asım Özkan ve Ali Rıza Özbek ile birlikte Elektronik Hesap Merkezi’ne katkı veren matematikçiler arasında öne çıkıyor.  

Yüksek Matematik adlı kitaplarındaki eğilimlerle İhtimaller Hesabının Temelleri Stokastik Zincirler ve Bekleme Olayları adlı kitabındaki eğilimlerin nasıl farklılaştığını netleştirmeye çalışalım. 1962 yılında Fransız Matematik derneğinin de üyesi olan Hamit Dilgan, Fransa’da matematik alanındaki gelişmeleri yakından izliyor. Kemeny-Snell-Thomson’un İngilizce yazılmış kitaplarını Fransızca tercümelerinden okuyor, yöneylem araştırmalarının Fransa’da önde gelen araştırmacılarından Arnold Kaufmann da yakından takip ettiği yazarlar arasında yer alıyor. Yüksek Matematik kitapları serisinde Hamit Dilgan genel ve farklı bir matematik kültürünü, sonlu matematiği, oluşturmayı hedeflerken, ikinci incelediğimiz kitapta matematiğin daha odaklanmış ve olasılık kuramı ve stokastik süreçler kullanan somut uygulamalarına doğru yöneliyor.

Karma Konulu Bir Kitap

Son inceleyeceğimiz kitapsa Sezgisel Topoloji, Graflar ve Boole Cebirine Giriş adıyla 1971 yılında yayımlanmış ve yazarının önsözde belirttiği gibi “karma konulu” bir çalışmadır. Kitabın ilk bölümü ağırlıklı olarak çizgeler (graflar terimi kullanılmış) kuramı ve bunların topolojik özellikleri üzerinedir. Çizgeler kuramıyla ilgili Türkçe yazılmış ilk eser olabilir. Yazar, günümüzde özellikle matematik eğitimi konusunda uzmanlaşan öğrencilere topolojik kavramları sunabilmek için kullanılan bir metodu kullanmıştır. Ne yazık ki kitabın ilk kısmı birbirinden farklı ve hatta tarz olarak da uyumsuz kaynaklardan alınan bilgilerin eklemlenmesiyle oluşmuş. Örneğin yazarın çalışmasında faydalandığı kaynaklardan biri olan Macar matematikçi Bela Kerekjarto’nun topoloji kitabı matematikçiler arasında iyi bir şöhrete sahip değil. 

(https://mathshistory.st-andrews.ac.uk\\ /Biographies/Kerekjarto/)

Kitabın ikinci bölümü Boole cebirleri ve kafesler (lattices) üzerinedir. Bölümün sonunda bir yer ve tarih düşülmüştür: 10 Ağustos 1966, Paris. Boole cebirleriyle ilgili Tarık Özker’in iki Türkçe çalışmasına da atıf verilmektedir: Boole Cebri ve Lojik Devreleri (1958); Boole Cebir’ine Giriş (1968). Tarık Özker de Hamit Dilgan gibi Elektronik Hesap Merkezi’nin aktif üyeleri arasında yer almış. Tarık Özker’in ikinci çalışması bir yaz okulu semineri olsa gerek, ama Hamit Dilgan’ın bu çalışmadan yararlandığını sanmıyorum. Kaynaklar arasında Arnold Kaufmann’ın da yazarı olduğu üç eser dışında Kemeny-Snell-Thompson’un sonlu matematik üzerine yazılmış kitabına atıf verilmiştir (sayfa 110, dipnot).

Bu bölümün sonundaki kaynaklar Hamit Dilgan’ın konuya ilgisinin derinliğini açıklamakta yardımcı olabilir. Kaynakların içinde Hüsamettin Bakoğlu’nun doktora tezi de veriliyor. Hamit Dilgan doktora tezinin jürisinde yer alıyor. Hüsamettin Bakoğlu doktora tezinde Boole cebirlerinden yararlanarak lojik devreleri üzerinde bazı neticeler elde ediyor.  

Kaynaklar arasında en sürpriz olanı Grigore Moisil’in 1959 yılında Romence yayınlanan kitabına olandır. Bu kitabın adı: Teoria algebrică a mecanismelor automate (Otomatik makinaların cebrik teorisi).

Grigore Moisil 1946-1948 yılları arasında Ankara’da Romanya Başkonsolosluğu görevinde de bulunmuş bir Rumen matematikçi ve mantıkçıdır. 1996 yılında IEEE Derneği Moisil’e Romanya’da bilgisayar biliminin gelişmelerine katkılarından dolayı öncü bilim adamı ödülünü vermiştir. Türkiye’de bulunduğu yıllarda hem İstanbul Üniversitesi’nde hem de İstanbul Teknik Üniversitesi’nde seminerler verdiği belirtilse de ne yazık ki bu seminerlerin izini süremedim. Ama Hamit Dilgan kitabının 104. sayfasındaki dipnotta şöyle yazmaktadır:

(*) GR. C. Moisil’in; 16.5.1960’ta Paris’te Institute Henri Poincaré’de katılmış olduğum, Theorie algebrique des mecanismes automatiques adlı seminerlerin notları.

Ufak bir not olarak belirtelim, Hüsamettin Bakoğlu da doktora tezinde Grigore Moisil’in bu kitabına referans veriyor. Hamit Dilgan’ın özellikle Paris’te Fransız matematikçilerle görüştüğü biliniyor, örneğin yine kaynaklar arasında Jean Bass’ın Cours de Mathematiques adlı eseri var. Hamit Dilgan’ın Jean Bass ile olan yakınlığı onun 8-9 tane olan çocuklarına “Bass serisi” ismini verme özgürlüğünü vermiş. (Bu hikâye için İlhan İzmirli’ye özellikle teşekkür ederim.)

1948 yılından itibaren Hamit Dilgan Matematik Derneği’nden başlayarak birçok bilimsel dernekte ya kurucu olmuş ya da aktif rol almıştır. Matematikçiler, jeofizikçiler ve astronomlarla yurtiçinde ve yurtdışında aktif temaslarda bulunmuş. Örneğin 1954 yılında Amsterdam’da yapılan ICM Uluslararası Matematikçiler Kongresi’nde İTÜ’den katılan grubun içinde yer almıştır.  1952-1956 arasındaki İTÜ Sismoloji Enstitüsü müdürlüğü sırasında, değişik toplantılarda kurumunu temsil etmiş, uluslararası işbirliklerinde bulunmuştur. 

1960 yılına gelindiğinde üniversitelerde ikinci büyük tasfiye olayı gerçekleşiyor. 147’ler olarak bilinen bu grupta tanınmış birçok ismin arasında Hamit Dilgan’ın yakından tanıdığı Ratip Berker, Emin Onat ve çalışma arkadaşı Selim Palavan da var. Ayrıca ek listede olan Ali Rıza Özbek de başka bir yüksekokula naklediliyor.⁴Her ne kadar bu değerli bilim insanlarına pozisyonları sonradan iade edilse de kurumlarına olan güvenlerini kaybediyorlar. 

Toplumun Eylem Matematiği

1969-1970 yılından başlayarak Mimarlık Fakültesi reform programı kapsamında bir ders dizisi öngörülmüş. Ders programının adı:  “toplumun eylem matematiği.” Aşağıda bu diziden çıkmış iki kitabın kapağı ile önsözleri var. 

İlki (bkz. Görsel 4) oyunlar teorisine giriş düzeyinde yazılmış olan 23 sayfalık kitabı Hamit Dilgan, “pauca sed matura” (latince “az, fakat öz”) olarak nitelendiriyor. İkinci kitapsa (bkz. Görsel 5) bir çeviri ve yazıda daha önce de ismi geçen Arnold Kaufmann kitabın yazarlarından biri. Lise seviyesindeki öğrencilerin bile takip edebileceği bu kitap Hamit Dilgan’ın tanıtmaya ve yaygınlaştırmaya çalıştığı birçok konuya basit bir giriş yapıyor. 

Toplumun eylem matematiği fikrinin mimarının Hamit Dilgan olduğunu tahmin ediyorum. Bu konuda sadece kitaplar yazmayıp Süeda Moralı gibi genç matematikçileri de katkıda bulunmak için yüreklendirmiş olmalı. 

Ekte sunduğum yayın listesi, Hamit Dilgan’ın değişik veri tabanlarından, bibliyografya derlemelerinde gözüken yazılarından, kitaplarından oluşturuldu. Tespit edebildiğim tek doktora öğrencisi olan Kemal Yücelen’in teziyle ilgili bilgi kaynakçada verildi. Bunun gibi birçok bilgi Aras, Dölen ve Bahadır’ın 2007 yılında yayımlanmış derlemesinde bulunuyor. 

Yayın listesinden de görülebileceği gibi çok yönlü bir bilim insanı olan Hamit Dilgan’ın hakkıyla hatırlanması için daha çok çalışmamız lazım. 

İzleri silinmekte olan matematikçilerin izlerini sürmeye devam edeceğim.

Kısaltmalar:

• İTÜ İstanbul Teknik Üniversitesi
• ODTÜ Ortadoğu Teknik Üniversitesi
• YMM Yüksek Mühendislik Mektebi
• YTÜ Yıldız Teknik Üniversitesi
• İÜ İstanbul Üniversitesi
• AÜ Ankara Üniversitesi
• AJS Astronomi-Jeofizik-Sismoloji
• Zbl Zentrallblatt
• MR Mathematical Reviews
• IEEE the Institute of Electrical and Electronics Engineers
• vd.  ve diğerleri  

Hamit Dilgan’ın Yayın Listesi

Yabancı dilde makaleler (Fransızca)

1951. “La Struttura interna della Terra” avec P. Caloi, Annali di Geofisica, vol. 4, No. 4, (Recensioni) AJS

1952. “Sur la vitesse moyenne des planètes”, İTÜ Bülteni 4 (1951), no. 1, 21–24. (Zbl 0048.23804) 85.0X MR0053638 AJS

1953. “L’Institut Seismologique de l’İTÜ et le development des Recherches Seismologiques en Turquie” avec G. Grenet et F. Roesli, Reunion de Stuttgart, 23-28 Sept. 1952, UGGI, 2 Annee, 1953, vol. 2. AJS

1954. “Le Tremblement de Terre de Yenidje” avec Hagiwara Takahiro, Travaux Scientifiques, UGGI, Assemblee de Rome, 1954, vol. A-19, pp 287-295, Association de Seismologie et de Physique de l’Interior de Terre. AJS

1955. “Sur quelques cas particuliers du problème des deux corps de masses variables.”  İTÜ Bülteni 8, 42–49. (Zbl 0067.16904) 85.0X MR0078772 AJS

1955. “Hassan Ben Haithem et les manuscrits existants dans les bibliothèques d’Istanbul.”  İTÜ Bülteni 8, 36–41. (Zbl 0068.24101) MR0076682 

1956. “Nassireddin Toussi grande scienziato matematico.” (Italian) Atti dell’VIII Congresso Internazionale di Storia delle Scienze, Firenze, 3–9 Settembre 1956, pp. 183–191.Tipografia Giuseppe Bruschi, Firenze, 1958. (Zbl 0068.24101) MR0090510 

1957. “Sur un problème indéterminé d’Ibni Hamza.”  İTÜ Bülteni 10, sayfa 31–35. (Zbl 0081.00701) MR0090510 (bkz. İzmirli (2019)) 

1959. “Sur un Probleme Isoperimetrique d’Ibn-i-Haitam”, Actes du IX. Congres International d’Histoire des Sciences, Barcelona-Madrid, 1959, pp 453-461. (Zbl 0121.00502)  

1960. “Démonstration du Ve Postulat d’Euclide par Schams-ed-din Samarkandi: Traduction de l’ouvrage Aschkâl-üt-teessis de Samarkandi”, Revue d’histoire des sciences et de leurs applications, Vol. 13, No. 5 (Juillet-Septembre 1960), pp. 196-197. (Zbl 0143.00202)  

Ansiklopedi Maddeleri (İngilizce)

1970. “Qādī Zāda al-Rūmī,” Dictionary of Scientific Biography, Vol. XI, sayfa 227-229.

1970.  “Al-Samarqandī, Shams Al-Dīn Muhammad Ibn Ashraf Al-Husaynī,” Dictionary of Scientific Biography, Vol. XII, sayfa 91.

Ders Kitapları

1933. Kürevi müsellesat (Küresel Trigonometri), 188 sayfa, Yüksek Mühendis Mektebi 1. sınıf Riyaziye derslerinden.

1935. Kürevi Hey’et ve Geofizik (Küresel Astronomi ve Jeofizik) – Birinci cilt, 188 sayfa, birinci baskı, İstanbul, YMM Matbaası, Nafia Vekâleti YMM Kütüphanesi, Sayı 18. 

1937. Riyaziye I: Cebir, Fasikül: 1, YMM Basımevi, İstanbul, 218 sayfa, Nafia Vekâleti YMM Kütüphanesi, Sayı 39.

1938. Riyaziye I: Cebir, Fasikül: 2, YMM Basımevi, İstanbul, 184 sayfa, Nafia Vekâleti YMM Kütüphanesi, Sayı 42. (1940 2. Baskı)

1938. Riyaziye I: Cebir, 2. Baskı, İstanbul, Nafia Vekâleti, 251 sayfa, Nafia Vekâleti YMM Kütüphanesi, Sayı 42. (1941 2. Baskı)

1942. Analiz II, YMM Basımevi, İstanbul, 344 sayfa, Maarif Vekâleti YMM Kütüphanesi,  Sayı. 77. (2. Baskı 1963, 3. Baskı 1970)

 1949. Yüksek Matematik I: Cebirsel Hesap, İTÜ Kütüphanesi, Sayı 164, 269 sayfa, İstanbul,  Teknik Üniversitesi Matbaası.  (2. baskı 1961, 3. baskı 1967)

1949. Yüksek matematik II: Vektörel cebir, İTÜ Matbaası, 81 sayfa, İTÜ Kütüphanesi, Sayı 181, (ilaveli 2. Baskı 1962, 3. Baskı 1968). 

1964. İhtimaller hesabının temelleri stokastik zincirler ve bekleme olayları, İTÜ Kütüphanesi, Sayı 603, 71 sayfa, Şirketi Mürettibiye Basımevi, İstanbul.

1967. “İhtimaller hesabı ve stasyoner markof zincirleri,” 1965 Yaz Semineri Konferans ve Uygulamaları, Sayfa 1-29,  İTÜ Kütüphanesi, Elektronik Hesap Merkezi Yayınları, Sayı 5, Teknik Üniversite Matbaası, İstanbul.

1969. Oyunlar teorisi, İstanbul, İTÜ, 23 sayfa.

1971. Sezgisel topoloji: Graflar ve Boole Cebrine Giriş, Arı Kitabevi Matbaası, İstanbul, 143 sayfa.

1972. Genel matematik 1: cebir, İstanbul, İTÜ, 181 sayfa.

Türkçe makaleler

1935. “Maden aramanın yeni usulleri,” YMM Mecmuası, No. 87-92, Mayıs 1935, sayfa 1160-1172. AJS

1940. “Türk ve Arap Riyaziyesi,” Matematik Kültür, sayı 2, İstanbul, 1940, s. 2-6. 

1940. “Kozmogoni Meselesi ve Hayatın Kâinata Yayılışı,” Matematik Kültür, Sayı 6. AJS

1943. “Harmonik Analizde Zipperer metodu,” Selim Palavanla birlikte, İTÜ Dergisi, Cilt I, Sayı 4.

1943. “Küresel Dalga Denkleminin Laplace Metodu ile İntegrasyonu,” İTÜ Dergisi Cilt 1, Sayı 3.

1944. “Seismoğraf Teorisi ve İstanbul Rasathanesinin Seismoğrafları,” İTÜ Dergisi, Cilt 2, Sayı 1, Sayfa 1-12. AJS

1944. “Küresel Sarkaç Teorisine Dair Bir Kritik,” Selim Palavanla birlikte, İTÜ Dergisi, Cilt 2, Sayı 5.

1944. “Tayyarecilikte Hava Previzyonu,” İTÜ Dergisi, Cilt 2, Sayı 3.

1946. “Bir aritmetik problemi,” Matematik-Fizik-Kimya, Ocak 1946, Cilt II, Sayı 9-10, sayfa 135-136.

1946. “Cauchy Eşitsizliği,” Matematik-Fizik-Kimya, Cilt II, Sayı 13-14, sayfa 200-201, Mart 1946.

1947. “Matematiğin tekniğe tatbikinin rolü,” Selim Palavanla birlikte, İTÜ Dergisi, Cilt 5, Sayı 2,3.

1948. “Matematiğin teknikteki rolüne dair birkaç problem,” Selim Palavanla birlikte, İTÜ Dergisi, Cilt 6, Sayı 1,2.

1950. “Yer Kürenin İç Yapısı,” İTÜ Dergisi, Cilt 8, Sayı 4. AJS

1951. “Türkiye’de sismolojik işler hakkında izahlı not,” İTÜ Dergisi, Cilt 9, Sayı 1. AJS

1951. “Takvimler ve Tarihî Vakaların Yıldönümü,” İTÜ Dergisi, Cilt 9, Sayı 1, sayfa 11-14. AJS

1952. “Deprem foküslerinin tayini ve bazı derinlik münasebetleri,” sayfa 103-114, Fikri Santur (1878-1951) Hatırasına, Kutulmuş Basımevi, İstanbul, 1952, İTÜ Kütüphanesi, Sayı 273. AJS

1953. “Antalyalı Apollinus,”  İTÜ Dergisi, Cilt 9, Sayı 1-2, sayfa 1-4. 

1964. “Galileo Galilei”, İTÜ Dergisi, Cilt 22, Sayı 5, sayfa 1-4.  

1968. “Paralel Olmayan Kenarlarından Birine Göre Yamuğun Eylemsizlik Momenti,” Fen Dergisi, Cilt 4, Sayı 1.

1971. “$x^3 + y^3 = z^3 + t^3$ denkleminin tam sayı çözümleri,” 8 sayfa, 1 Mart 1968 tarihinde gönderilmiş, Prof. Dr. Mustafa İnan (1911-1967) Anısına, düzenleyenler. Orhan Ünsaç, Adnan Çakıroğlu, Kemal Özden, Vural Cinemre, Arı Kitabevi Matbaası, İstanbul, 1971. 

1977.  “Leonardo da Vinci ve matematiksel bilimler,” 6-10 sayfa, Bülten İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Yapı Araştırma Kurumu, Sayı 1, Ocak 1977.  

Hamit Dilgan’ın eserlerinden esinlenerek yazılmış bazı yazılar

“Şair Matematikçi Ömer Hayyam,” Bilim ve Ütopya, Sayı 66, 1999, 17–25.

“8. Yüzyıldan Ömer Hayyam’a Kadar Doğu Matematiği,” Bilim ve Ütopya, Sayı 70, 2000, 13–29.

“Ömer Hayyam Döneminin Diğer Matematikçileri,” Bilim ve Ütopya, Sayı 70, 2000, 32–35.

“Türk Öklit’i: Nasireddin Tusi,” Bilim ve Ütopya, Sayı 70, 2000, 40–43.

Kitaplar:

1955. Matematiğin tarih ve tekâmülüne bir bakış, 58 sayfa, İTÜ Kütüphanesi, Sayı 329.  

1956. Büyük Türk Âlimi Nasreddin Tusi, İstanbul, Teknik Üniversitesi Matbaası, 16 sayfa. (1968 Ek bilgilerle genişletilmiş 2. Baskı)  

1957. Muhammed İbni Musa El Harzemi, İstanbul, Berksoy Matbaası, 28 sayfa.  

1957. Takvimler ve târih tekabülleri, İstanbul, Berksoy Basımevi, 46 sayfa. AJS

1957. Keops piramidine dair bazı matematik hassalar, İstanbul, İTÜ Mimarlık Fakültesi, 27 sayfa.  

1959. Büyük matematikci Ömer Hayyam: Sekizinci ila onbirinci yüzyıl fasılasında İslam matematiği: Ömer Hayyam ve zamanının matematiği, İstanbul, İTÜ, 127 sayfa. (Zbl 0092.24401)

1961. Suni Peykler ve Gök Mekaniği, İstanbul, Kutulmuş Matbaası, 121 sayfa. AJS

1963. Bizansın matematik kültürü, 13 sayfa, İTÜ Kütüphanesi, Sayı 520.  

1964. Şair matematikçi Ömer Hayyam, İstanbul, İTÜ Kütüphanesi, Sayı 604, 29 sayfa.  

Çeviri Kitaplar

1946-1947. Wittenbauer, Ferdinand ve Theodor Pöschl Teknik Mekanik Problemleri, Fasikül I, II, III, Teknik Üniversitesi Basımevi, İstanbul, 213-132-202 sayfa, (Selim Palavanla birlikte) İTÜ Kütüphanesi, Sayı 121.

1947. V. Vladimirov, Eski Mısır Mimarisindeki Nispetler (Selim Palavanla birlikte) 76 sayfa, İstanbul,  İTÜ Kütüphanesi, Sayı 134 (2. Baskı 1968).  

KAYNAKLAR

1. TOKAT Ulusal Toplu Katalog, http://www.toplukatalog.gov.tr/index.php?cwid=2
2. Makaleler Veri tabanı, http://makaleler.mkutup.gov.tr/ 
3. Zentrallblat Veri tabanı, https://zbmath.org/ 
4. MathSciNet, https://mathscinet.ams.org/mathscinet
5. https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/kanunlar_kararlar/kanuntbmmc043/kanunmbkc043/kanunmbkc04300114.pdf (147’ler listesi için(18.6.2021 tarihinde erişildi.)
6. Dictionary of Scientific Biography, Editör Charles Coulston Gillispie, Scribner, New York, 1970. 
7. Prof. Dr. Mustafa İnan (1911-1967) Anısına, düzenleyenler. Orhan Ünsaç, Adnan Çakıroğlu, Kemal Özden, Vural Cinemre, Arı Kitabevi Matbaası, İstanbul, 1971.  
8. Ord. Prof. Fikri Santur (1878-1951) Hatırasına, Kutulmuş Basımevi, İstanbul, 1952. İTÜ Kütüphanesi, Sayı 273.
9. Aras, Namık Kemal; Dölen, Emre; Bahadır, Osman (Editörler) (2007) Türkiye’de Üniversite Anlayışının Gelişimi 1861-1961, Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, Ankara.
10. Arf, Cahit, (1968) “İstanbul Üniversitesindeki Matematik Çalışmaları Hakkında Bazı İzlenimler ve Anılar.” İnönü, Erdal 1923-1966 Dönemi Türkiye Matematik Araştırmaları Bibliyografyası ve Bazı Gözlemler, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Yayını, Ankara, sayfa 37-44. 1973.
11. Bahadır, Osman (2013) “Hamit Dilgan’a Göre Matematik Tarihi”, Cumhuriyet Bilim Teknik, İstanbul, 30 Ağustos 2013, s. 12, 17.
12. Bakoğlu, Hüsamettin (1963) Lojik devrelerde minimal şekiller hakkında, İTÜ İnşaat Doktora Tezi, 71 sayfa, İstanbul. Tez Jürisi: T. Okyay Kabakçıoğlu (Danışman), Hamit Dilgan, Asım Özkan.
13. Berker, Ratip (1946) Mekanik dersleri, İstanbul, Teknik Üniversite Basımevi, İTÜ Kütüphanesi,  Sayı 96.
14. Dökmeci, Cengiz (1967) The publications in foreign languages of the academic staff of the Istanbul Technical University, İskender Matbaası, İstanbul, 217 sayfa + 19 sayfa ek.
15. Eden, Alp ve Irzık, Gürol (2012) “German mathematicians in exile in Turkey: Richard von Mises, William Prager, Hilda Geiringer and their impact on Turkish mathematics”, Historia Math. 39, No. 4, 432-459.
16. Eden, Alp (2019) “Kerim Erim ile Mustafa İnan”, Matematik Dünyası, Sayı 107, sayfa 74-85.
17. Eden, Alp (2021) “Üç matematikçi portresi: M. Nuri (Kutulmuş) Karahöyüklü, Hüseyin Ferruh Şemin, Feyyaz Gürsan,” Bilim ve Gelecek, Sayı 205. 
18. Etker, Şeref (2012) “Ord. Prof. Dr. Wolfgang Gleissberg’in Türk Astronomi Derneği Başkanlığı,” Osmanlı Bilimi Araştırmaları, V. 14, No. 1, sayfa 25 – 44.
19. Gökdoğan, Melek Dosay (2004) “Türk Matematik Tarihi Literatürü (Cumhuriyet Dönemi)”, Literatür, Cilt 2, Sayı 4, sayfa 91-102.
20. Günergun, Feza; Kadıoğlu, Sevtap (2011) “Bilim insanlarının ülkelerarası yolculuğu: İstanbul Üniversitesi’nde dört yabancı astronom (1933-1958)” Osmanlı Bilimi Araştırmaları Dergisi, Cilt 13,Sayı 1, Sayfa 43-79.
21. İnönü, Erdal (1973) 1923-1966 Dönemi Türkiye Matematik Araştırmaları Bibliyografyası ve Bazı Gözlemler, ODTÜ Yayını, Ankara.
22. İpek, Muzaffer (1967) İTÜ Elektronik Hesap Merkezi, İstanbul Teknik Üniversite Matbaası, Elektronik Hesap Merkezi Yayınları, Sayı: 7, 28 sayfa.
23. İshakoğlu-Kadıoğlu, Sevtap (1998) İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Tarihçesi (1900-1946) İstanbul Üniversitesi Basımevi, İstanbul.
24. İzmirli, İlhan (2019) “Magribi’nin Mekke problemi Sudoku ile buluşuyor”, Matematik Dünyası, Sayı 107, sayfa 39-43.
25. Kafesçioğlu, Ruhi (2014) “Yüksek Mühendis Mektebinde Eğitim ve Yönetim,” İTÜ Vakıf Dergisi, Nisan-Haziran 2014, sayı 64, sayfa 81-90.
26. Kafesçioğlu, Ruhi (2010) Yüksek Mühendis Mektebi’nden İstanbul Teknik Üniversite’sine: bir dönüşümün öyküsü ve anılar, YEM Yayın, İstanbul, 168 sayfa.
27. Kaya, Hadise (2007) “İstanbul Teknik Üniversitesinde yapılan doktoralar (1949-1961)” Aras vd.(2007)  içinde sayfa 530-534.
28. Malche, Albert (1932) “İstanbul Darülfünunu hakkında rapor” Aras vd. (2007) sayfa 353.
29. Orhan, Gülser (1978) İÜ Fen Fakültesi Matematik Bölümü yayınları Bibliyografyası (1916-1977), İÜ Fen Fakültesi yayınları, Sayı: 2494, İstanbul, 102 sayfa.
30. Özçep, Ferhat;  Mümtaz Hisarlı, Özlem Makaroğlu (2017) “İstanbul Üniversitesi’nde Jeofiziğin Doğuşu ve Gelişmesi,” İstanbul Yerbilimleri Dergisi, Cilt 28, Sayı 1-2, Sayfa 1-22, Y. 2015-2017.
31. Özker, Tarık (1958) Boole cebri ve lojik devreleri, İTÜ, İstanbul.
32. Özker, Tarık (1968) “Boole Cebirine giriş,” Elektronik Hesap Makinaları ile programlama ve sayısal hesap kursu notları’nın içinde, sayfa 93-126, İTÜ Kütüphanesi Elektronik Hesap Merkezi Yayınları,  No. 8.  
33. Paris Hanım yıldızlarda yaşıyor, https://genchoca.wordpress.com/2009/08/23/paris-pismis/ (15 Haziran 2021 tarihinde erişildi.)
34. Uluçay, Çağatay ve Kartekin, Enver (1958) Yüksek Mühendislik Okulu, Berksoy Matbaası, İstanbul.
35. Üçsu, Kaan “Dilgan, Ahmet Hamit (1901-1976) Matematikçi, bilim tarihçisi” https://islamansiklopedisi.org.tr/dilgan-ahmet-hamit erişim tarihi: 11 Haziran 2021.
36. Yamantürk, Kemal (1955)  İTÜ Yayın Kataloğu: 1929-1955, İTÜ Kütüphanesi Sayı: 283, Berksoy Matbaası, İkinci Baskı, İstanbul 1955.
37. Yücelen, Kemal (1958) İkinci mertebeden lineer olmayan bir diferansiyel denklemin çözümü için yaklaşık bir metodun tatbiki, 24 sayfa, İTÜ Mimarlık Fakültesi Doktora Tezi, Tez Danışmanı: Hamit Dilgan.

Teşekkür.

Öncelikle Hamit Dilgan’ın torunu matematik profesörü İlhan İzmirli ’ye dedesiyle ilgili resimleri ve bilgileri paylaştığı için teşekkür ederim. Prof. Dr. Erdoğan Şuhubi ’ye çeşitli sohbetlerimizde bana İTÜ’nün çeşitli kurum ve ilişkilerini anlamamda yardımcı olduğu için teşekkür ederim. Mahir Şaul’a ve Türk Astronomi Derneği’nden Dr. Sinan Aliş’e Şeref Etker’in yazısına dikkatimi çektiği için teşekkür ederim. Alman Jeofizik Derneği’nden (DGG, Deutsche Geophysikalische Gesellschaft) Dr. Katrin Schwalenberg’e üyelik tarihlerini bulduğu için teşekkür ederim. Ersin Karabudak “Sezgisel topoloji: Graflar ve Boole Cebrine Giriş” adlı kitabı hediye ederek bu yazı fikrine önayak oldu. Ona özellikle teşekkür ederim.

 

Notlar

1. Matematik ve Astronomi derslerinin listesi: Heyet (Astronomi); Tahlil-i Riyazi (Matematik Analiz); Mihanik-i Ali (Yüksek Mekanik); Cebr-i Ala (Yüksek Cebir) ; Hendese-i Tahliliye (Analitik Geometri); Nazariye-i Adad (Sayılar Kuramı); Hesabı İhtimalat (İhtimaller Hesabı); Riyaziyat-ı Umumiye (Genel Matematik) (Aras vd. (2007) sayfa 343).
2. Asıl adı Mari Sukiasyan olan Paris Pişmiş 1911 yılında İstanbul’da doğdu. Liseyi Üsküdar Amerikan Lisesinde okudu. 1930-31 ders yılında İstanbul Darülfünunu Fen Fakültesi Matematik Bölümü’ne başladı. 1933’te Matematik ve Klasik Astronomi Bölümü’nü bitiren ilk kız öğrenci oldu. 1937 yılında Erwin Finlay Freundlich’in danışmanlığı altında, ‘Galaksinin Kinematiği ve Dinamiği’ adlı doktora tezini tamamladı.  (bkz. “Paris Hanım yıldızlarda yaşıyor”) “Birinci sene, Yüksek Cebire (Cebr-i Ala) gelen Ali Yar Bey’di. Bu derste Niewenglovski’nin `Algebra Supérieure” adlı kitabı okundu. O yıl Tahlil-i Hendese (Analitik Geometri) de okundu. Hocası Şükrü Bey idi. Ders kitapları Fransızca idi. Bütün bir sene iki ders okundu ve tatbikatı yapıldı. İkinci sene Tahlil (Analyse Mathematique) dersine gelen Burhanettin Bey’dir. Bütün dersler gibi bu da haftada üç saat idi. O yıl Goursat’ın üç ciltlik eserinin iki cildini okuyabilmişlerdi… Son iki sene zarfında Analyse Mathematique Analytique de okutuldu. Yine hocalardan Selim Beyin (Mustafa Salim olsa gerek) okuttuğu kitap Apell’in Mecanique Rationale adlı eseri idi. 1933 senesinin sonbaharında Darülfünun açılmadı, İstanbul Darülfünunu, İstanbul Üniversitesi olmuştur.”
3. Hamit Dilgan’ın öğrencisi olan Samime Refik’in (Erdoğan Şuhubi’nin annesi) matematik defterinde determinantın tarifine rastlamış olan Erdoğan Şuhubi ’ye bana bu bilgiyi verdiği için teşekkür ederim.
4. 147’ler 1960 yılında görevlerinden uzaklaştırılıyorlar ve otomatik olarak emekli olmuş kabul ediliyorlar. Bu listeye ek olarak dört kişinin de görev yerleri değiştiriliyor, Ali Rıza Özbek de bu dört isim arasında ve Zonguldak Maden Teknik Okulu’na naklediliyor.